بحثی در مورد علم غیب و کیفیت آن

بحثی در مورد علم غیب و کیفیت آن

در این جا به بیان نکاتی در مورد علم غیب می پردازیم که متاسفانه برداشت نادرست عده ایاز این مسئله سبب تکفیر بسیاری از علماء و گمراه دانستن مسلمانان موحد و بی ادبی کردن به ساحت مقدس بزرگان گردیده است.

قبل از هر چیز باید بدانیم که امداد و یاری رساندن غیبی فقط در انحصار ذات الله است. انسان مومن معتقد است که فقط خداوند متعال عالم به تمام کلیات و جزئیات است و فقط اوست که علم حضوری قدیم و ذاتی  وخالی از اسباب و آلات و شرائط دارد. علم خدای تعالی مطلق و نامحدود وبی نیاز از استاد و اسباب است.

((قُل لَّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ)) {نمل 65 }. }.(( ای پیامبر صلی الله علیه وسلم بگو که در آسمانها و زمین به جز خداوند کسی از غیب آگاه نیست ]

  ولی علم بشر، خواه رسول یا ولی و ... اکتسابی،امانتی و حادث ، حصولی و غیر محیط است و نیاز دارد به اسباب، وحی، الهام و رویای صادقه و در یک کلام احتیاج به خدا دارد زیرا معلّم واقعی و حقیقی خداست.

قال الله تعالی ((وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا )) {بقره 31}.(( خداوند تمامی اسماء و مسمّیات آن ها را  به حضرت ادم یاد داد)).

وقال الله تعالی ((وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاءُ)) { ال عمران 179}. (( وچنان نیست که خدا مطلع گرداند شما را بر غیب (سرپوشیده ) و لیکن خدا برگزیند برای اطلاع بر ان از فرستادگان خود هر که را خواهد{تفسیر حسینی} )).

وقال الله تعالی ((وَقَدْ آتَيْنَاكَ مِن لَّدُنَّا ذِكْراً)) {طه 99}. ((ما از سوي خود قرآن را به تو عطا كرده ايم)).

((مساله )) ما معنی قوله تعالی « قُل لَّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ» و قول النبی صلی الله علیه وسلم «لا یعلم ما فی غدٍ الا الله» مع انه قد وقع علم ما فی غدٍ فی المعجزات الانبیاء و فی کرامات الاولیاء؟

الجواب : معناه لا یعلم ذلک استقلالاً و علی احاطه بکل المعلومات الا الله و اما المعجزات و الکرامات فحطت باعلام الله تعای للانبیاء و الاولیاء لا استقلالاً  و هذا کما انّا نعلم ان الشمس اذا طلعت تبقی ستّ ساعات او نحوها ثم تطلع و لیس علم غیب علمناه استقلالاً و انّما علّمناه باجراء الله تعالی العاده به .

ترجمه:

((مساله)) : مفهوم قول خداوند که می فرماید : « ای پیامبر صلی الله علیه وسلم بگو که در آسمانها و زمین به جز خداوند کسی از غیب آگاه نیست» و مفهومحدیث پیامبر صلی الله علیه وسلم که می فرماید « وقایع آینده را کسی جز خدا نمی داند». با وجود این که علم به وقایع آینده در معجزات پیامبران و کرامات اولیاء روی داده است ،  چگونه است؟

جواب : (( معنای آیه و حدیث این است هیچ کس بجز خداوند، به طور مستقل و به صورت احاطه به تمام معلومات علم ندارد ( علم غیب به طور مستقل ومحیط به تمام معلومات، مخصوص خداست) اما معجزات وکرامات به وسیله ی اعلام خداوند به انبیاء و اولیاء حاصل می گردد و این امر استقلالی نیست( بلکه علم انبیاء و اولیاء به امور غیبی، امانتی ، و اعطایی است و این علم، با علم خدا که ذاتی و مستقل است، فرق دارد) . مانند این است ما می دانیم هنگامی خورشید طلوع می کند شش ساعت یا بیشتر می ماند سپس غروب کرده و دوباره روز بعد طلوع کرده و به همان مقدار یا کمی زیادتر می ماند علم به این مسئله، علم غیبی نیست که آن را به طور مستقل بدانیم؛ بلکه علم به امور است که ما آن را بر طبق عادت الله می دانیم.(فتاوی نووی 173 ) .

قال الله تعالی: «تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ»  (( این امورات از اخبار غیب است که ما آن را به تو وحی می کنیم.)) {هود 49 }.

وقال تعالی : « اذْهَبُواْ بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً» (( حضرت یوسف به برادرانش فرمود این پیراهن مرا ببرید و ان را بر روی پدرم افکنید بینا گردد )) { یوسف 93 }. حضرت یوسف چطور دانست پدرش بینا  می شود وراست گفت ؟

قال تعالی : «‏ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً ‏*‏ إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً ‏» (( خداوند داننده ی امر پنهان است؛ پس بر علم غیب خود هیچ کس را آگاه نمی سازد* مگر کسی از فرستاده خویش که او را پسند کرد، پس هر لحظه خداوند در روبرو و پشت سر وی فرشتگان نگهبان را روانه می کند)) {جن 26*27}.

این آیات و امثال این ها دلالت پبر اطلاع پیامبران و اولیاء بر امور غیبی از طریق اعلام خداوند به آن ها دارند و این دانستن امور غیبی برای انبیاء و  اولیاء از باب کشف و اعلام است.

غیب چیزی است که غائب از احساس و درک عقل است و آن هم بر دو قسم است. اول : غیب مطلق غیبی است کع خداوند ان را به علم خود خاص گردانیده است مانند علم به ذات و صفات خودش و علم به اسرار قضا و قدر و علم به فرا رسیدن قیامت و سایر چیزهایی که جز خداوند کسی آن ها را نمی دتند.

دوم: غیب مقیّد (نسبی ) و آن غیبی است که از چشم بعضی پنهان اما از دید بعضی دیگر پنهان نیست و هم چنین از درک عقل بعضی از اشخاص خارج اما از درک بعضی دیگر خارج نیست. پس چیزی که در جایی در مقابل دید زید است آن چیز به نسبت شخصی مانند عمرو که در سرزمین دیگر است غیب است اما نزد همه کس غیب نیست و نیز مسئله ای که عقل انسانی آن را درک می کند، نزد وی غیب نیست اما همان مسئله به نسبت فهم فردی دیگر که ان را نمی داند،غیب است و تمامی علومی که بعضی آن را درک کرده و گروهی دیگر درک نمی کنند ؛همین طورند. در حالی که تمامی این امور ( معقول و محسوس) در علم خداوند ، به طور ازلی و ابدی، حاضر است و هر وقت کسی ، این امور پنهانی را نداند ممکن است که خداوند آن امر را به وسیله ی وحی به آن فرد اعلام کند همان گونه که خداوند بسیاری از امور غیبی را که در آینده پیدا می شوند از طریق وحی به پیامبران، اعلام کرده یا اینکه ان را به وسیله ی الهام به انسانی اعلام می کند یا صورت آن امر پنهانی در مقابل دیدگان شخصی قرار می دهد بدین وسیله که قوه ی درّاکه نفسانی ان فرد را تقویت کرده و به آن وسعت می دهد تا چیز پنهانی را درک کند. مانند این که حضرت عمر رضی الله عنه در هنگام خطبه بر روی منبر در مدینه ، موقعیت سپاه ساریه را در نهاوند درک کرد؛ فرمود : ای ساریه  به طرف کوه بیا و سه بار همچنان فر مودند به خاطر اینکه امدن مسلمانان به طرف کوه امید پیروزی بود.{ مواهب  الرحمن فی تفسیر القران ، شیخ محمد عبدالکریم المدرس . تاریخ الخلفا ص 89 }.

پس معلوم می گردد که علم غیب به معنی ذاتی و به طور مستقل و به صورت احاطه به همه چیز در همه وقت و هر در جایی جز دات خداوند  در پیش کسی دیگر نیست و نخواهد بود مگر به واسطه ی وحی و اعلام و کشف برای غیر خدا ان هم به اذن خدا مانند علم حضرتصلی الله علیه وسلم به شهید شدن بعضی از اصحاب من جمله حضرت علی و حضرت عمر و حضرت عثمان  و نیز شهادت حضرت عبدالله بن رواحه و جعفر طیّار  و زید بن ثابت در غزوه ی موته و هم از بین رفتن کفّار و سران کفر در جنگ بدر خبر دادن از شکست مشرکین در غزوه ی حنین که همه ی این ها رخ داد هم چنین خبر از فتنه ها و وقایع قبل از قیامت و فساد عقیده و اخلاق و نشانه های قیامت که پیامبر صلی الله علیه وسلم انها را بیان فرموده است.

((قال الامام احمد بن حنبل رحمه الله فی مسنده حدثنا ابو عاصم عزره بن ثابت، حدّثنا علباء بن احمد الیشکری، حدّثنا ابو زید الانصاری ، قال : صلی بنا رسول الله صلی الله علیه وسلم صلاه الصبح ثمّ صعد المنبر فخطبنا حتّی حضرت الظهر ثم نزل فصلی الظهر، ثم صعد المنبر فخطبنا حتی حضرت العصر ثم نزل فصلی العصر ثم صعد المنبرفخطبنا حتی غابت الشمس، فحدثنا بما کان و ما هو کائن فاعلمنا احفظنا))

امام احمد بن حنبل در مسندش حدیثی را به سند فوق روایت می کند که : ابوزید انصاری فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وسلم نماز صبح را به جماعت برایمان خواند، سپس بر بالای منبر رفت و تا هنگام نماز ظهر برای ما خطبه خواند ، ان گاه پایین امد و نماز ظهر را خواند و دوباره بر روی منبر رفت و تا هنگام نماز عصر برای ما خطبه خواند، دوباره پایین امد و نماز عصر را خواند و باز هم بر روی منبر رذفت و تا هنگام غروب افتاب خطبه خواند، پس در مورد ان چه که روی داده بود و ان چه که در اینده روی خواهد داد برای ما خطبه داد، وعالم ترین ما کسی بود که ان سخنان پیامبر صلی الله علیه وسلم را حفظ کرد.( اخرجه مسلم فی (52) کتاب الفتن (6) باب اخبار النبی فیما یکون الی قیام الساعه، الحدیث 25-2892 واخرجه الامام احمد فی مسنده الحدیث؛ رقم ( 22951 ) ج (8)  من حدیث ابی زید عمرو بن اخطب).

بدیهی است این اخبار پیامبر از اینده، علم به اموری است که فقط خداوند آن را می داند، اما ان را به صورت علوم و معارفی به پیامبر خودش عطا فرموده است.

کما قال تعالی: « وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً» ( خداوند به تو ( ای پیامبر صلی الله علیه وسلم ) این کتاب (قران ) و مقام حکمت و نبوت را عطا کرد و آن چه را که نمی دانستی، به تو آموخت خداوند نسبت به تو لطف بزرگی دارد.) {نساء 113}.

برای تتمه ی بحث لازم است به این موضوع اشاره کنیم که بیشتر کسانی انکار کرامت اولیاء می کنند استدلالشان این است که در میان سخنان اولیاء، مواردی از پیشگویی واخبار از مغیبات وجود دارد که با ایاتی از قبیل :« قُل لَّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ» {نمل 65 }. در تعارض است، ولی همان طور که در ابتدای این بحث گفتیم؛ منظور خداوند از این ایات، اطلاع بالذات است نه بالواسطه. زیرا بعضی حوادث با دلایل و محاسبات ریاضی ، کاملاً قابل پیش بینی هستند از جمله ؛ حوادث جوّی و کیفیت جنین در رحم امروزه منجمان و پزشکان با محاسبات ریاضی و استفاده از روشهای پیش رفته علمی می توانند در باره ی این دو موضوع ، دقیقا پیش گویی کنند خصوصاً منجمان به اسانی می توانند خسوف و کسوف ماه و خورشید و خیلی از اتفاقات جوّی  را برای چندین سال بعد تعیین کنند؛ پس چرا با وحی یا الهام اطلاع و آگاهی از بعضی امور امکان پذیر نیست؟

جهت تایید مطالب مذکور فرموده ی علامه تفتازانی را ذکر می کنیم که  در شرح  عقاید نسفی می فرماید : ( به طور کلی، علم به غیب، امری است که فقط به خداوند متعال اختصاص دارد و راهی برای بندگانش به ان وجود ندارد؛ مگر این که خداوند، به طریق معجزه یا کرامت، کسانی را اگاه سازد و یا کسانی را راهنمایی کند که به علایم و نشانه ها، استدلال کنند در جایی که استدلال به این علایم و نشانه ها، امکان پذیر باشد). { و بالجمله العلم بالغیب امر تفرد به الله تعالی  تعالی لا سبیل الیه للعباد الا باعلام منه و الهام بطریق المعجزه او الکرامه او الارشاد الی استدلال بامارات فیما یمکن ذلک فیه. انتهی شرح عقاید نسفی، ص 251 }.

غیب در اصطلاح قران علاوه بر معنی مذکور اطلاق دیگری دارد همانگونه که قاضی بیضاوی در تفسیرش اورده « غیب بر دو قسم است: اول آن است که دلیل(عقلی و نقلی) بر ان وجود ندارد، که این قسم در ایه « وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ» ( وکلید خزائن غیب نزد خداست کسی جز خدا بر آن آگاه نیست ) {انعام 59 } نمایان می گردد.

و قسم دوم آن است که دلیل عقلی و نقلی بر آن وجود دارد مانند صانع عالم و صفات او و روز قیامت .این قسم در ایه « الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ » {بقره 3} معلوم می شود. غیبی که مخصوص ذات اقدس است قسم اولین ولی قسم دومین که صانع عالم و صفات ایشان و ایمان به روز آخرت است از طریق عقل و دلائل اثبات می شود. { شیخ زاده 1/ 89}.

خداوند متعال در قرآن، اهل تقوا را مدح و اوصاف انان را بیان می فرماید که اولین صفت اهل تقوی، ایمان به غیب است ، غیبی که دلیل بر ای ان ارائه شده باشد بدین گونه آنان در مصنوعات و احوال عالم تفکر می کنند و از راه اثار بر وجود موثر، استدلال می کنند و به ان موثر، ایمان می اورند.

(( برگرفته از کتاب پالایش اعتقاد از آلایش به ابتداع تالیف استاد بزرگوار یونس ویسی ))