- باب فضيلت علم

- باب فضيلت علم

قال الله تعالی: {وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْماً} طه: ١١٤

و قال تعالی: (قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ} الزمر: ٩

و قال تعالی: {يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ } المجادلة: ١١

و قال تعالی: { إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء} فاطر: ٢٨

خداوند می فرمايد: و بگو پروردگارم علمم را افزون گردان. طه: 114

و می فرمايد: بگو آيا برابراند آنانکه می دانند و آنانکه نمی دانند؟ زمر: 9

و می فرمايد: و خداوند بلند می کند مرتبهء آنانی را که از شما ايمان آوردند و آنانيکه علم به ايشان داده شده است. مجادله: 11

و می فرمايد: همانا از خدا می ترسد از ميان بندگانش دانشمندان. فاطر: 28

- وعَنْ مُعاوِية، رضي اللَّه عنْه، قال: قَال رسُولُ اللَّهِ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « مَنْ يُرِد اللَّه بِهِ خيْراً يُفَقِّهْهُ في الدِّينِ » متفقٌ عليه.

- از معاويه رضی الله عنه روايت است که:

رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: آنکه خداوند به او ارادهء خير کند، در دين دانشمندش سازد.

ش: 1- با کمال اهتمامی که شريعت اسلامی به تعليم و تعلم نموده و تشويقی که برای طلب علم کرده، متأسفانه جهل و بيسوادی در ميان امت اسلامی به اندازهء رواج يافته که حتی بسياری از مردم نه تنها بيسوادان، بلکه از روشنفکران نمی توانند قرآن را از رو بخوانند چه رسد به آنکه آن را با تلاوت و تجويد بخوانند و يا آنکه معانی آن را دانسته و به احکام آن توجه و اهتمام ورزند.

2- اين موضوع زنگ خطريست برای علماء و قاطبهء امت اسلامی که بايد هر چه زودتر در جهت امحای جهل و بيسوادی کار نموده در ترويج و نشر علم و فضيلت بکوشند تا دشمن نتواند با استفاده از جهل و نادانی امت بيش از پيش بر پيکرهء مسلمين تاخته و بيش از هر وقت ديگر تيشه به ريشهء امت اسلامی زده مسلمين را اغواء و از صراط المستقيم (هدايت) دور سازد. و بدين ترتيب زمينه را برای سيطرهء خود بر امت اسلامی و استعمار آن مهيا نمايد.

- وعنْ ابنِ مسْعُود، رضي اللَّه عنْه، قَال: قَال رسُولُ اللَّهِ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « لا حَسَد إلاَّ في اثْنَتَيْن: رَجُلٌ آتَاهُ اللَّه مَالاً فَسلَّطهُ عَلى هلَكَتِهِ في الحَق، ورَجُلٌ آتاهُ اللَّه الحِكْمَةَ فهُوَ يَقْضِي بِهَا، وَيُعَلِّمُهَا » مُتَّفَقٌ عَليه.

- از ابن مسعود رضی الله عنه روايت است که:رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: غبطه ای نيست، مگر در دو چيز: مرديکه خداوند به او مال و ثروتی داده و او را بر مصرف کردن آن در راه حق چيره ساخته است. و مرديکه خداوند به او علمی داده و بدان حکم نموده و آن را تعليم می دهد.

- وعَنْ أبي مُوسى ، رضي اللَّه عنْه، قال: قَالَ النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « مَثَلُ مَا بعثَنِي اللَّه بِهِ مِنَ الهُدى والْعِلْمِ كَمَثَل غَيْثٍ أصاب أرْضا، فَكَانَتْ مِنْهَا طَائفَةٌ طَيِّبَةٌ قَبِلَتِ المَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلا، وَالْعُشْب  الْكَثِير، وَكَانَ مِنْهَا أجَادِبُ أمسَكَتِ المَاءَ ، فَنَفَعَ اللَّه بِهَا النَّاسَ، فَشَرِبُوا مِنْهَا وَسَقَوْا وزَرَعُوا، وأَصَاب طَائفَةً مِنْهَا أُخْرى إنَّما هِي قِيعان، لا تمْسِكُ مَاءً ، وتُنْبِتُ كَلا، فَذلكَ مثَلُ منْ فَقُهَ في دِينِ اللَّه، وَنَفَعَهُ ما بَعَثَنِي اللَّه بِهِ فَعلِمَ وَعلَّمَ، وَمَثَلُ منْ لَمْ يَرْفَعْ بِذلكَ رأسا، وَلَمْ يَقْبَلْ هُدَى اللَّهِ الَّذي أُرْسِلْتُ بِهِ » متفقٌ عليه.

- از ابو موسی رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: صفت علم و هدايتی که خداوند مرا بدان فرستاده، مانند بارانی است که به زمينی رسيد که بعضی از گوشه های آن زمين خوب بوده و آب را قبول نمود و گياه و علف زيادی روياند و بعضی از آن سخت است که آب را نگه داشته و خداوند بوسيلهء آن بمردم نفع رساند. پس از آن آشاميده و آبياری کرده و کشت نمودند و بعضی از آن زمين هموار است که نه آب را نگه داشته و نه گياه می روياند. پس اين است صفت کسيکه در دين خدا دانشمند شد و آنچه من بدان مبعوث شده ام بوی نفع رساند. پس آموخت و آموزاند. و صفت کسيکه بدان سر بالا نکرد و هدايت خدائی را که من بدان مبعوث شده ام نپذيرفت.

- وعَنْ سَهْلِ بن سعد، رضي اللَّه عنْه، أنَّ النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قَالَ لِعَلي، رضي اللَّه عنْه: « فو اللَّهِ لأنْ يهْدِيَ اللَّه بِكَ رجُلاً واحِداً خَيْرٌ لكَ من حُمْرِ النَّعم » متفقٌ عليهِ.

- از سهل بن سعد رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم به علی رضی الله عنه فرمود: سوگند به خدا که اگر خداوند به دست تو يکمرد را هدايت کند، برايت از شترهای سرخ بهتر است.

- وعن عبدِ اللَّه بن عمرو بن العاص، رضي اللَّه عنْهُما، أنَّ النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: «بلِّغُوا عَنِّي ولَوْ آيَة، وحَدِّثُوا عنْ بني إسْرَائيل وَلا حَرج، ومنْ كَذَب علَيَّ مُتَعمِّداً فَلْيتبَوَّأْ مَقْعَدهُ من النَّار » رواه البخاري.

- از عبد الله بن عمرو بن عاص رضی الله عنهما روايت است که:

پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: تبليغ کنيد از من هر چند که يک آيه هم باشد و از بنی اسرائيل صحبت کنيد و گناهی بر شما نيست و کسيکه از روی قصد و عمداً بر من دروغ بندد، بايد جايگاهش را از دوزخ آماده کند.

ش: اين اذن و اجازه محمول بر خبرهائيست که در دين ما از آن سکوت شده که شريعت ما نه تصديقش می کند و نه هم تکذيبش. پس قصه کردن آن برای پند گرفتن رواست.

اما آنچه شريعت مان راستش می داند، نيازی به روايت آن نيست، زيرا در شريعت خود مان آن چيز وجود دارد و آنچه شريعت ما باطلش می شمارد، آن اصلاً مجاز نيست، مگر از روی انکار و ابطال.

- وعنْ أبي هُريرة، رضي اللَّه عَنْه، أنَّ رسُول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم، قال: « .... ومَنْ سلَك طرِيقاً يَلْتَمِسُ فِيهِ عِلْما، سهَّلَ اللَّه لَهُ بِهِ طَرِيقاً إلى الجَنَّةِ » رواهُ مسلم.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: آنکه در راهی رود که در آن علمی را می جويد، خداوند برای او راهی بسوی بهشت آماده می کند.

- وَعَنه، أيضا، رضي اللَّه عنْه أنَّ رَسُول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قَال: « مَنْ دعا إلى هُدىً كانَ لهُ مِنَ الأجْر مِثلُ أُجورِ منْ تَبِعهُ لا ينْقُصُ ذلكَ من أُجُورِهِم شَيْئاً » رواهُ مسلمٌ.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: آنکه بسوی هدايتی دعوت کند، برای او مزد کسانی که از او پيروی می کنند، داده می شود بدون اينکه از مزد شان چيزی کم شود.

- وعنْهُ قال: قَالَ رسُولُ اللَّه صلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « إذا ماتَ ابْنُ آدَم انْقَطَع عَملُهُ إلاَّ مِنْ ثَلاث: صَدقَةٍ جارية، أوْ عِلمٍ يُنْتَفَعُ بِه، أوْ وَلدٍ صالحٍ يدْعُو لَهُ » رواهُ مسلم.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: چون انسان بميرد (ثواب) عمل او قطع می گردد، جز از سه چيز: صدقهء جاريه، يا علمی که از آن سودی برند، يا فرزند صالحی که برايش دعا کند.

- وَعنْهُ قَالَ  : سمِعْتُ رسُول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يَقُول: « الدُّنْيَا ملْعُونَة، ملْعُونٌ ما فِيهَا، إلاَّ ذِكرَ اللَّه تَعَالى ، وما والاَه، وعَالما، أوْ مُتَعلِّماً » رواهُ الترمذيُّ وقال: حديثٌ حسنٌ.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که گفت:از پيامبر صلی الله عليه وسلم شنيدم که فرمود: دنيا ملعون است و آنچه که در آن است ملعون است بجز ياد خدا و طاعتش و عالم يا متعلم بودن.

ش: معنايش چنين است که دنيا مذموم و زشت است و ستوده نمی شود از آنچه در آنست، جز ياد خدا و آنچه خداوند دوست می دارد از فرمان بردن و پيروی امر و دوری از آنچه نهی فرموده است و مقصود از عالم يا متعلم فقط علمايی اند که علم شان با عمل توأم است.

- وَعَنْ أنس، رضي اللَّه عنْهُ قال: قَالَ رَسُولُ اللَّه، صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « مَن خرَج في طَلَبِ العِلم، فهو في سَبيلِ اللَّهِ حتى يرجِعَ » رواهُ الترْمِذيُّ وقال:  حديثٌ حَسنٌ  .

- از انس رضی الله عنه روايت است که:رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: آنکه در طلب علم برآيد پس او در راه خدا است تا باز گردد.

- وعَنْ أبي سَعيدٍ الخدْرِي، رضي اللَّه عَنْه، عَنْ رسُولِ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « لَنْ يَشبَع مُؤمِنٌ مِنْ خَيْرٍ حتى يكون مُنْتَهَاهُ الجَنَّةَ » .  رواهُ الترمذي، وقَال: حديثٌ حسنٌ  .

- از ابو سعيد خدری رضی الله عنه روايت است که:رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: مؤمن هر گز از خير (علم) سير نمی شود، تا نهايتش به بهشت انجامد.

- وعَنْ أبي أُمَامة، رضي اللَّه عنْه، أنَّ رَسُول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال: « فضْلُ الْعالِم على الْعابِدِ كَفَضْلي على أَدْنَاكُمْ » ثُمَّ قال: رسُولُ اللَّهِ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « إنَّ اللَّه وملائِكَتَهُ وأَهْلَ السَّمواتِ والأرضِ حتَّى النَّمْلَةَ في جُحْرِهَا وحتى الحُوتَ لَيُصَلُّونَ عَلى مُعلِّمِي النَّاسِ الخَيْرْ» رواهُ الترمذي وقال: حَديثٌ حَسن.

- از ابو امامه رضی الله عنه روايت است که:رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: فضيلت و برتری عالم بر عابد مانند فضيلت من بر پائين ترين شما است، بعد خداوند و فرشتگانش و اهل آسمانها و زمين حتی مور در لانه اش و ماهی بر آنکه بمردم درس خير می دهد، درود می فرستند.

- وَعَنْ أبي الدَّرْداءِ ، رضي اللَّه عَنْه، قَال: سمِعْتُ رَسُول اللَّهِ صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم، يقولُ: « منْ سلك طَريقاً يَبْتَغِي فِيهِ علْماً سهَّل اللَّه لَه طَريقاً إلى الجنة، وَإنَّ الملائِكَةَ لَتَضَعُ أجْنِحَتَهَا لِطالب الْعِلْمِ رِضاً بِما يَصْنَع، وَإنَّ الْعالِم لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ منْ في السَّمَواتِ ومنْ في الأرْضِ حتَّى الحِيتانُ في الماءِ ، وفَضْلُ الْعَالِم على الْعابِدِ كَفَضْلِ الْقَمر عَلى سائر الْكَوَاكِبِ، وإنَّ الْعُلَماءَ وَرَثَةُ الأنْبِياءِ وإنَّ الأنْبِياءَ لَمْ يُورِّثُوا دِينَاراً وَلا دِرْهَماً وإنَّما ورَّثُوا الْعِلْم، فَمنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحظٍّ وَافِرٍ » . رواهُ أبو داود والترمذي.

- از ابو درداء رضی الله عنه روايت شده که گفت:از رسول الله صلی الله عليه وسلم شنيدم که می فرمود: آنکه در راهی رود که در آن طلب علم کند، خداوند برايش راهی را بسوی بهشت آسان می کند. و همانا فرشتگان بواسطهء رضايتی که از کارش دارند، بالهای خود را برای طالب علم می گسترانند و همه کسانی که در زمين و آسمان اند، حتی ماهی ها در آب برای عالم آمرزش می طلبند و فضيلت عالم بر عابد مانند فضيلت ماه شب چهارده بر ديگر ستاره هاست و اينکه علما ميراثبر پيامبران اند و پيامبران درهم و ديناری به ميراث نگذاشتند، بلکه علم را به ارث گذاشتند، کسيکه آن را گرفت بهرهء وافر گرفته است.

- وعنِ ابن مسْعُود، رضي اللَّه عنْه، قال: سمِعْتُ رسول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يَقُول: «نَضَّرَ اللَّه امْرءاً سمِع مِنا شَيْئا، فبَلَّغَهُ كما سَمعَهُ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أوْعى مِنْ سَامِع » . رواهُ الترمذيُّ وقال: حديثٌ حَسنٌ صَحيح.

- از ابن مسعود رضی الله عنه روايت شده که گفت:از رسول الله صلی الله عليه وسلم شنيدم که می فرمود: شاد دارد خداوند شخصی را که از ما چيزی را شنيده و آن را چنانچه شنيده تبليغ کند. چه بسا تبليغ شدگانی وجود دارند که از شنونده درک کننده تر اند.

- وعن أبي هُريرة، رضي اللَّه عنْه، قال: قال رسُولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « منْ سُئِل عنْ عِلمٍ فَكَتَمَه، أُلجِم يَومَ القِيامةِ بِلِجامٍ مِنْ نَارٍ » .  رواهُ أبو داود والترمذي، وقال: حديثٌ حسن.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: کسی که از او در بارهء دانشی بپرسند و او آن را بپوشد، در روز قيامت به لگامی از آتش لگام کرده می شود.

- وعنه قال: قال رسولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: « منْ تَعلَّمَ عِلماً مِما يُبتَغَى بِهِ وَجْهُ اللَّهِ عز وَجَلَّ لا يَتَعلَّمُهُ إلا ليصِيبَ بِهِ عرضاً مِنَ الدُّنْيا لَمْ يجِدْ عَرْفَ الجنَّةِ يوْم القِيامةِ » يعني: ريحها، رواه أبو داود بإسناد صحيح.

- از ابو هريره رضی الله عنه روايت است که:پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: آنکه علمی بياموزد از آنچه بدان رضای خداوند طلب کرده می شود، که نمی آموزد، مگر برای رسيدن به چيزی از دنيا، بوی بهشت را در روز قيامت نيابد.

ش: توجه و اهتمام به اين حديث و مفهوم والای آن برای همهء پويندگان راه حق و حقيقت و داعيان بحق و فضيلت از وجائب اسلامی است.

آری همانگونه که هيچ عمل بدون اخلاص نيت در پيشگاه خدا مقبول نيست، لازم است دعوتگران و روندگان در اين مسير سخت بکوشند تا در طلب علم و کمال فقط و فقط رضای حق را منظور نظر دارند ور نه خدای نخواسته مورد غضب او تعالی و دوری از رحمتش قرار خواهند گرفت که اعاذنا الله منه. (مترجم)

 -  وعنْ عبدِ اللَّه بن عمرو بن العاص رضي اللَّه عَنهُما قال: سمِعتُ رسولَ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يقول: « إنَّ اللَّه لا يقْبِض العِلْم انْتِزَاعاً ينْتزِعُهُ مِنَ النَّاس، ولكِنْ يقْبِضُ العِلْمَ بِقَبْضِ العُلَماءِ حتَّى إذا لمْ يُبْقِ عالما، اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤوساً جُهَّالاً فَسئِلُوا، فأفْتَوْا بغَيْرِ علم، فَضَلُّوا وأَضَلُّوا » متفقٌ عليه.

- از عبد الله بن عمرو بن عاص رضی الله عنهما روايت شده که گفت:از رسول الله صلی الله عليه وسلم شنيدم که می فرمود: همانا خداوند علم را نمی ميراند (نمی گيرد) به اينکه آن را از ميان مردمی بردارد، و ليکن علم را با گرفتن و ميراندن علماء از ميان بر ميدارد تا عالمی نماند و مردم رؤسای نادانی گيرند و آنان بدون علم فتوی دهند، پس خود گمراه شده و ديگران را هم گمراه نمايند.